त्यसबारे अनुसन्धान र कानुनी प्रक्रिया अवलम्बन गर्दै न्युयोर्कस्थित न्यायाधिवक्ता कार्यालयले नेपालका सम्पदा फर्काउने भएको हो । पन्ध्रौं–सोह्रौं शताब्दीको मानिने भुइँमा बसेका गणेश, चौधौं–पन्ध्रौं शताब्दीको मानिने भूमिस्पर्श मुद्राका बुद्ध र १३ औं शताब्दीको काठमा कुँदिएको अप्सरा आकृतिको सम्पदा नेपाललाई हस्तान्तरण गरिएको छ । न्युयोर्कमा बिहीबार आयोजित कार्यक्रममा न्युयोर्कस्थित कार्यवाहक महावाणिज्यदूत विष्णुप्रसाद गौतम र न्युयोर्कका जिल्ला न्यायाधिवक्ता साइरस भान्स जुनियरले यी सम्पदा नेपाललाई हस्तान्तरण गरिएको सम्बन्धी सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेका थिए ।

‘हाम्रो सम्पदा अमेरिकाको गृह मन्त्रालयअन्तर्गत सुरक्षा निकायले फेला पारेको र यसको उत्पत्तिको पहिचानबारे अदालती कारबाही अघि बढिरहेको सूचना केही महिनाअघि पाएका थियौं,’ न्युयोर्कस्थित कार्यवाहक महावाणिज्यदूत गौतमले भने, ‘आधिकारिकता पुष्टि भएपछि यी सम्पदा अहिले न्यायाधिवक्ता कार्यालयले हाम्रो जिम्मा लगाएको छ, अब केही प्रक्रिया पूरा हुनासाथै डिप्लोम्याटिक कार्गोमा काठमाडौं पठाइनेछ ।’

न्युयोर्क, म्यानहटन जिल्ला न्यायाधिवक्ताको कार्यालयले जारी गरेको विज्ञप्तिअनुसार सुवास कपुर नामका व्यक्तिको संग्रहमा २५ सयभन्दा बढी प्राचीन सम्पदा र पुरातात्त्विक संग्रह पाइएकामा गत सातामात्रै अनुसन्धान पूरा भएर केही सम्पदा श्रीलंका र इजिप्ट फिर्ता पठाइएको थियो । चोरिएका, लुटिएका वा तस्करी गरिएका यस्ता सांस्कृतिक सम्पदाको ‘उत्पत्ति आधार र प्रामाणिकता’ पहिल्याउन कानुनी प्रक्रियामै वर्षौं लाग्ने गर्छ । यस पटक चार वर्ष लामो अदालती प्रक्रियाबाट नेपालका सम्पदा फर्काउन लागिएको हो ।

सन् १९७० को युनेस्को अभिसन्धिअनुसार हराएका वा चोरिएका यस्ता सांस्कृतिक सम्पदा भेटिएमा ‘उत्पत्तिको मुलुक’ (कन्ट्री अफ ओरिजिन) लाई फिर्ता गर्नैपर्ने प्रावधान भएकाले पनि सम्पदा फर्कने अवस्था आएको हो । नेपाल र अमेरिका उक्त अभिसन्धिका हस्ताक्षरकर्ता हुन् ।

युनेस्को कन्भेन्सनसहित सम्पदाको ‘ओरिजिन’ बारेमा भएका अन्तर्राष्ट्रिय अभिसन्धिले यस्ता सम्पदामाथिको अधिकार र आधिकारिकता निर्धारण गरेको छ । ‘उत्पत्तिको मुलुक’ प्रमाणित हुनासाथ घर फर्काउनैपर्ने प्रावधानमा सन् २००७ यता अमेरिकाले नेपाली मूर्ति फर्काउन निकै सहयोग गर्दै आएको छ,’ कार्यवाहक महावाणिज्यदूत गौतम भन्छन्, ‘यी मूर्ति र टुँडाल चित्र नेपालको कुन मठ–मन्दिर वा बिन्दुबाट लगिएको हो भन्ने ‘ओरिजिन’ पहिचान गर्ने काम पुरातत्त्व विभागले गरिरहेको छ । डेढ महिनाअघि नै यी सम्पदाको तस्बिर र पाएसम्मको ‘डिटेल’ हामीले परराष्ट्र मन्त्रालयमा पठाइसकेका छौं ।’

यी नेपाली सम्पदा कहिले र कसरी तस्करी गर्दै अमेरिका लगियो भन्ने भने खुलाइएको छैन । विज्ञहरूका अनुसार अहिले न्युयोर्कमा फेला परेका मूर्ति र टुँडाल सन् ८० को दशकमै नेपालबाट हराएका हुन् । उच्च स्रोतका अनुसार यसरी प्राचीन महत्त्वका सम्पदाको तस्करीमा संलग्न गिरोहलाई सजायको दायरामा ल्याउनु अनिवार्य सर्त भएकाले हाल दक्षिण भारतमा रहेका भनिएका सुवास कपुरसहितको समूहलाई सुपुर्दगी गरिदिन अमेरिकाले भारतलाई हालै पत्र लेखिसकेको छ । न्युयोर्कमा सुरक्षा निकायले यही समूहका केही सदस्यलाई पक्राउ गरेपछि गिरोहको ‘नेटवर्क’ बारे प्रारम्भिक सूचना प्रहरीले बाहिर ल्याएको हो ।

अहिले पाइएका तीनमध्ये टुँडाल चित्र ‘अप्सरा’ न्युयोर्कस्थित क्रिस्टिज ग्यालरीबाट, गणेशको मूर्ति चेन्नईबाट न्युयोर्क ल्याइँदाको स्थिति र सुनको आसनमा बसेको बुद्धमूर्ति तस्करी गर्दै गरेको अवस्थामा न्युयोर्कमै प्रहरीले पक्राउ गरेको थियो ।

सबैभन्दा महत्त्वको ‘टुँडाल’

इतिहासविद् पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठका अनुसार अमेरिकाको न्युयोर्कमा पाइएको १३ औं शताब्दीको मानिने टुँडालमा कुँदिएको अप्सरा ‘सालभन्जिका’ मुद्रामा उभिएकी देखिन्छिन् । ‘यो सम्पदा तेह्रौं शताब्दीताकाकै हो भन्ने आधार के छ भने यो एउटै सग्लो काठमा कुँदिएको छ र यसमा ‘रतिरागात्मक’ बिम्ब पनि छैन ।’

अर्का सम्पदाविद् प्रकाश दर्नालले यस्तै ‘सालभन्जिका’ मुद्राका केही टुँडाल कृति नरदेवीबाट स्वयम्भू जाने बाटोमा पर्ने ‘वास्याद्यो’ नजिकको नारायण मन्दिरबाट हराएकोबारे आफूले समाचारमा पढेको बताए । यो कृति कुनै मन्दिर वा वहा, वहीभित्रको हुन सक्ने बताउँदै उनले यो सम्पदाको स्थान पहिचानमा त्यति कठिनाइ नहुने बताए । इतिहासविद् श्रेष्ठका अनुसार बाह्रौं–तेह्रौं शताब्दीको हिसाबमा पाटनको रुद्रवर्ण महाविहार वा काठमाडौंको इटुम्बहालमा पनि टुँडालहरू रहेकाले चोरिएको वा हराएको आधार पहिल्याउन सकिन्छ । अप्सरा चित्र कुँदिएको काठ भने मक्किनै लागेको देखिन्छ र पछिल्ला वर्षमा केही रङरोगनसमेत गरिएको छ । ‘अहिले पनि यहाँ अदालतमा मुद्दा छ, यसलाई न्यायाधिवक्ता कार्यालयले हेरिरहेको छ,’ कार्यवाहक महावाणिज्यदूत गौतम भन्छन्, ‘यो तस्करीमा कुनै नेपालीसमेत मिसिएका छन् कि भनेर प्रहरीले अनुसन्धान गरिरहेको छ ।’

अहिले भेटिएको संग्रहमै ‘सानो स्केल’ का धेरैवटा नेपाली सम्पदा पाइएका छन् । यी पुरातात्त्विक सम्पदाको अनुसन्धान र पहिचान गर्ने काम भइरहेको छ । सम्पदा चोरिने मुलुकमा नेपाल, भारत, श्रीलंका, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, कम्बोडिया, इन्डोनेसिया, थाइल्यान्ड लगायत छन् । ‘तत्काल भने नेपाल यी सम्पदाको उत्पत्ति मुलुक प्रमाणित भएकाले फिर्ता गर्ने निर्णय भएको हो तर सम्पदा तस्करीको गिरोह कानुनी कारबाहीको प्रक्रिया भने बाँकी छ,’ गौतमले भने ।

अमेरिकी गृह मन्त्रालय तथा सुरक्षा निकायको समन्वयमा फेला परेका यी सम्पदाको ‘कन्ट्री अफ ओरिजिन’ बारे स्थानीय अदालतमा मुद्दा परेको र अदालतको छिनोफानोपछि सम्पदा नेपाललाई फर्काउन लागिएको हो । न्युयोर्क, म्यानहटन जिल्ला न्यायाधिवक्ताको कार्यालयद्वारा जारी विज्ञप्तिअनुसार फर्काइन लागेका सम्पदाको मूल्य कम्तीमा १ लाख २५ हजार डलर तोकिएको थियो । ती सम्पदाको नेपालमा ‘उत्पत्तिको थलो’ पहिचान गर्ने काम अघि बढिसकेको पुरातत्त्व विभागका प्रमुख दामोदर गौतमले बताए ।

सन्दर्भ सामाग्री
इकान्तिपुर
देवेन्द्र भट्टराई