यो अवधिभर तुलसीको पूजा गर्ने र भगवान् नारायणको आराधना गर्ने उनको महिमा सुनिन्छ। यो समय श्रीमद्भागवत्, विष्णुलगायतका पुराण लगाउने, नारायणको गुणकीर्तन गाउन काम गरिन्छ। चतुर्मास मध्ये पनि कार्तिक महिना विशेष महत्त्वको भएको पुराणवाचक पं.बालमुकुन्द देवकोटा बताउँछन्। उनका अनुसार कार्तिक महिनाभर बिहान सबेरै उठी स्नान गरी तारा नउदाउँदै तुलसीको पूजा गर्नुपर्ने मान्यता छ। यो महिनाभर सबै देवता तुलसीको मठ वरिपरि बस्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ। तुलसीको मठमा बालिएको दीपलाई बोलीचालीको भाषामा पातालदीप भनिन्छ। नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयबाट प्रकाशित संस्कृत नेपाली बृहत् शब्दकोषका अनुसार सात, १४ वा २१ हातको बाँस वा कुनै काठको खम्बा गाडी दीप बाल्ने व्यवस्था गरिएको हुन्छ। यो भगवान विष्णुको नाममा बालिन्छ। पातालदीप बिहान बेलुकी नै बालिन्छ।

आकाशदीप भने साँझको आरतीका बेला बालिन्छ। विधिपूर्व नारायणका नाममा आकाशदीप बाली गरी अन्त्यमा दीपदान गर्नाले यमयातना भोग्नु नपर्ने वैष्णव ग्रन्थहरूमा बताइएको छ। चतुर्मासभरि पूजा गरिएको तुलसीको विवाह भगवान् विष्णुसँग गरिन्छ, कार्तिक शुक्ल(हरिशयनी) एकादशीका दिन। भोलिपल्ट द्वादशीका दिन हवन दान आदि कार्य गरेपछि चतुर्मास पूरा हुन्छ। चार महिना शेषनागलाई शय्या बनाएर सुतेका नारायण यही एकादशीमा उठ्ने मान्यता छ। कार्तिक स्नान भने पूर्णिमाका दिन पूरा हुन्छ। यो एकादशीदेखि पूर्णिमासम्मको अवधिलाई भीष्मपञ्चक पनि भनिन्छ। यी पाँच दिनलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ। यो अवधिमा नारायण मन्दिरहरूमा विशेष घुइँचो लाग्छ। उपत्यकाका प्रमुख चार नारायण, बूढानीलकण्ठ, चाँगु नारायण, इचंगु नायारण, शेष नारायण, लगायत यो बेलाका गन्तव्य हुन्। पूर्णिमापछि चन्द्रमाको पात्रोअनुसार मार्ग शीर्ष (मंसिर) महिना लाग्छ। चार महिनासम्म रोकिएका शुभकर्महरू गर्ने बाटो खुल्ने पं.देवकोटा बताउँछन्।

[ यो वर्ष कात्तिक ३ गते सुरु सुरू हुने यो क्रम मंसिर ३ गतेसम्म जारी रहनेछ।]

तस्वीरमा, त्रिशुली बजार नजिकै आकाशदीप, वि.संं २०२६ ।

सन्दर्भ सामाग्री
डउ हल
थाहाखबर