विस्तारै दरबारिया शिक्षकको रुपमा किर्तिराज दलीले दरबारमै शिक्षा दिन थाले । साथै तुल्सीमान सिंह र मदनदेवले अंग्रेजी शिक्षा दिन थाले । अंग्रेजीका सुविख्यात कविका कविताहरु पढाउन थालेका थिए । भवनाथ पाण्डेलाई नेपाली साहित्य र संस्कृत अध्यन गराउन लगाइयो । पण्डित दधिराम पनि दरबारमा पढाउन आइपुगे पछि दुवै मिलेर हितोपदेश, पञ्चतन्त्र तथा कालिदासको रघुवंश कण्ठस्थ बनाए । विस्तारै संगीततर्फ पनि रुचि देखाउन थाले पछि भुपालमानसिंहलाई शास्त्रिय संगीत सिकाउन लगाए । यसरी दरबार भित्रको सम्पूर्ण शिक्षाले सबै कुरामा पारंगत हुँदै गए ।

घोडचढीमा सिपालु रहेका युवराजको लागी सानो घोडा नै राखिएको थियो । विस्तारै युवराज जवान हुँदै थिए यता दरबारमा धाई तथा अन्य सेवाका लागि रुम्जाटारकी रम्बा गुरुङलाई राखिएको थियो । रम्बासंग भर्खर जवान हुँदै गरेका अल्लारे उमेरका युवराजले गर्भवती बनाइदिए । दरबारले भ्रुण हत्या नगर्ने चलनले गर्दा वि.सं १९९६ मा छोरा जन्मियो । रम्बाको नाम दरबारले गीता राखिदियो र ल्याइते सरहको अधिकार दियो । यसरी आमा छोरालाई सम्पूर्ण खर्चको व्यवस्था दरबारले गराइदियो तर राजपरिवारको सदस्यको अधिकारबाट भने वञ्चित नै राखे । गीताबाट जन्मिएका छोरा रवीन्द्र बाबु जस्तै गीतकार एवं कवि भएर निस्किए । तर उनले आमालाई भने हेरेनन् । दरबारले चार जना नोकर सहित वार्षिक खर्च र बस्नलाई बत्तिसपुतलीमा घर दिएको थियो । तर महेन्द्रको देहावसान पछि यो खर्चमा कटौती गरियो ।

यसरी दरबार भित्रकी सेविकासँग नै लसपस भेटिएपछि युवराजको विवाह ईन्द्रराज्य लक्ष्मीसँग वि.सं.१९९७ बैशाख २६ गते गराइ दिए । विवाहको दश वर्ष पछि दिल्ली पलायन हुनु केवल दुइ महिना अगाडी युवराज धिरेन्द्रको जन्मको समय अत्यधिक रक्तश्रावले गर्दा युवराज्ञी इन्द्रको देहावसान भयो । युवराज्ञी इन्द्रको देहावसान भएको दुइ वर्षपछि वि.सं. २००९ मंसिर २५ गते कान्छी साली रञ्जना राणा (रत्न)संग विवाह गरे । राजा त्रिभुवन यस विवाहको लागी मञ्जुर थिएनन् । जसले गर्दा युवराजले सुटुक्क नागार्जुन दरबारमा गएर रत्नसँग विवाह गरेका थिए । राजा त्रिभुवनको कडा निर्देशन तथा ६ बालबच्चाको भविष्यको लागी पनि विवाह अगाडी नै पाठेघर निकाल्न लगाइएको थियो भनिन्छ । सत्य जे भए पनि सन्तान नपाउने शर्तमा नै रत्नले विवाह गरेको चर्चा त्यति बेला भएको थियो । हुनपनि युवराज्ञी रत्नले सबै सन्तानलाई आफ्नै सन्तान सरह हुर्काएकी थिइन् ।

यो पनि पढ्नुहोस् नयाँ वर्ष वि.संं २०१३ को उपलक्ष्यमा राजा महेन्द्रको सम्बोधन (भिडियो सहित)

राजाको रुपमा महेन्द्रले खासै लामो समय शासन गर्न पाएनन् । पुरा १७ वर्ष पनि शासन गर्न पाएका थिएनन् । तर पनि छोटो अवधीमा पनि धेरै काम गरेर देखाएका थिए । शायद यो अवधीमा नेपालमा जुन किसिमको विकासका पूर्वाधारहरु बने यसले पछिसम्म विकासका लहरहरु नै चले ।

गाउँ गाउँमा पुगेर गाउँलेका झुप्रामा पुगेर उनिहरुको दुख सुन्ने परिपाटी उनले शुरु गरेका थिए । जुनपछि राजा वीरेन्द्रले पनि नियमित गरे । राजा महेन्द्रको यदि २०२८ सालको माघमा देहावसान नभएको भए सोही वर्ष फागुन ७ मा बहुदलीय व्यवस्थाको घोषणा गर्दै थिए भन्ने पनि सुनिएको थियो भनिन्छ ।

राजगद्दी सम्हालेको ५ महिनामा नै २०१२ साउन १७ गते चीनसँग दौत्य सम्बन्ध कायम गरेर भारतको प्रभावलाई केही मत्थर गर्ने कोशिस गरेका थिए राजा महेन्द्रले । एक वर्ष नबित्दै असोज २२ मा पहिलो पञ्चवर्षिय योजनाको घोषणा गरेका थिए । तथा केवल नौ महिना पुग्दा मंसिर २९ मा नेपालले संयुक्त राष्ट्र संघको सदस्यता पाएको थियो । यसरी राजगद्दी सम्हालेको पहिलो साल नै दलहरु बीचको सामंजस्य बढाउने प्रयासको थालनी पनि गरिसकेका थिए । देशमा प्रजातन्त्र आगमन पछिको राजनैतिक घटनाक्रमलाई राम्ररी नियाल्ने हो भने त्यसबेलाका राजनैतिक दलहरु सक्षम भइनसकेको आभास हुन्छ । यस बीच मातृकाप्रसाद कोइराला दुइ पटक प्रधानमन्त्री बने तर अन्य प्रधानमन्त्रीहरु लामो समय टिक्न सकेनन् वा भनौ टिक्न दिएनन् ।

वि.संं २०१३ बैशाख २० गते भएको राजा महेन्द्रको शुभराज्याभिषेक नेपालमा विश्वका प्रमुख कुटनीतिज्ञहरूको पहिलो जमघट थियो । यस शुभराज्याभिषेक समारोहले नेपाललाई विश्वभर चिनाउन मद्दत गरेको थियो । यस समारोहमा पहिलो पटक नेपालले विश्वभरका पाहुनाहरूले विशेष किसिमले स्वागत तथा सत्कार गर्ने अवसर पाएका थिए ।

देशमा प्रजातान्त्रिक सरकार बने पछि राजा लामो विदेश भ्रमणमा निस्केका थिए । विश्व राजनितीलाई नजिकबाट नियालेर फर्केका राजाले राष्ट्रिय आमचुनावबाट बनेको विपी सरकारलाई पनि अपदस्थ गरिदिए । देशमा रहेका राजनैतिक आस्था भएकाहरुको सधै यहि गुनासो रहने गर्दछ, "किन राजाले जननिर्वाचित सरकारलाई अपदस्थ गरिदिए" ।

देशका जनतासँग प्रत्यक्ष सम्वादको थालनी पश्चिम नेपालबाट गर्दा बाटो घाटोको अप्ठ्यारो महसुस गरि २०१८ मा पूर्व पश्चिम राजमार्गको उद्घाटन गर्न पाउँदा राजा सबैभन्दा बढी खुशी भएका थिए । हुनपनि यस राजमार्गको निर्माणले पूर्व देखि पश्चिमसम्मका नेपालीले आफ्नो देश सहजै चिन्न पाएका थिए ।

भनिन्छ, त्रिभुवन विश्वविद्यालय बनाउने समयमा देशको ढुकुटीमा रकम अभाव हुँदा मुमा बडामहारानी कान्ती र इश्वरीको गहना बेचेका थिए । राजकाजको समय कतिपय कठोर निर्णयहरु पनि भए होलान । जसलाई केही वर्गले सहजै स्वीकार गर्न सकेनन् । तर समग्रमा राजा महेन्द्रले चालेका कतिपय कदमहरु राजा वीरेन्द्रले अगाडि बढाउन सकेनन् । राजा वीरेन्द्र धेरै नरमवादी थिए तर राजा महेन्द्र समय अनुकुल बन्थे । कहिले कठोर कहिले नरम भएर आवश्यक कदम चाल्थे ।

धेरैले राजा महेन्द्रको २०१७ सालको कदमको आलोचना गर्दछन् । तर राजाले २-३ दिनको निर्णयले यो कदम चालेका थिएनन् । उनले प्रजातान्त्रिक सरकार बने देखि नै यस माथी गोप्य रुपमा कडा नजर राख्न थालेका थिए । साथै यसको विकल्पको लागी लामो अध्ययन पनि गरिरहेका थिए । पञ्चायत शब्द संस्कृत शब्द हो र यसको व्यवस्थाको शुरुवात धेरै पहिले देखी भारतका ग्रामिण क्षेत्रमा शुरु भएको थियो । गाउँका केही पञ्च भलाद्मीहरुको समुहले गाउँको सम्पूर्ण व्यवस्था गर्दथे । उनीहरुमा आफ्नै कानुनी अधिकार हुने गर्दथ्यो । यसैबाट प्रभावित भएर महेन्द्रले बृहत्तर रुपमा राष्ट्रिय ब्यबस्थाको थालनी गरेका थिए । पञ्चायती व्यवस्था वास्तवमा पूर्ण रुपमा जनतामुखी थियो । तर पछि यो पूर्णरुपमा राजामुखी हुन पुग्यो । जसले गर्दा यसका गुण भन्दा दोषहरु बढी बाहिरिन पुग्यो । पञ्च भलाद्मी भन्ने शब्दमा कति आस्था र श्रद्धा थियो पछि पञ्चेको रुपमा बदनाम भयो ।

राजा महेन्द्रले आफ्नो छोटो शासनकालमा सबैभन्दा बढि मुलुकको भ्रमण गरेर कुटनैतिक फाइदा लिए । देशको विकासको लागी बिभिन्न देशबाट सहयोग पाएका थिए । उद्योग कलकारखानाहरु खुलेका थिए । क्रमश बाटाहरुले पनि एक अर्को शहरलाई जोड्दै थियो । त्यतिबेला ति उद्योग कल कारखानामा रहेका कर्मचारी तथा मजदूरहरु राष्ट्रमुखी सोच राख्ने थिए । तर अहिलेको तुलना गर्यो भने व्यक्तीमुखी तथा दलमुखी हुन पुगे । जसले गर्दा सिमित ब्यक्ति त सम्पन्न भए तर समग्र देश सम्पन्न हुन सकेन ।

राजा महेन्द्रको जन्मजयन्तीमा उनको स्मरण गर्दै हेराैं केही दुर्लभ तस्विरहरूः

गद्दी आरोहणका क्रममा राजा महेन्द्र । 


अष्ट्रेलियाको सिड्नीमा राजा महेन्द्र तथा रानी रत्न । 
 

पश्चिमाञ्चल भ्रमणका दाैरान राजा महेन्द्र । 


इन्द्रजात्रा समारोह अवलोकन गर्दै राजा महेन्द्रको सपरिवार । 


सैनिकमञ्चमा आयोजित समारोहमा पुरस्कार वितरण गर्दै राजा महेन्द्र । 
 

राजा  महेन्द्रको  बेलायत  भ्रमणका दाैरान बीबीसी रेडियोका लागि अन्तर्वाता लिँदै यादव खरेल  ।
 

महारानी एलिजावेथको नेपाल भ्रमणका क्रममा स्वागत गर्दै राजा महेन्द्र तथा रानी रत्न । 

चीन भ्रमणका दाैरान नेता माओत्सेतुङसँग राजा ।

भारत भ्रमणका क्रममा सलामी ग्रहण गर्दै राजा महेन्द्र । 

सन्दर्भ सामाग्री
सुनिल उलक
विभिन्न अनलाइनहरू
डउड हल