‘फोटोग्राफी’ शब्द ग्रिक भाषाबाट विकास भएको पाइन्छ । ग्रिक भाषामा ‘फोटो’ को अर्थ प्रकाश तथा ‘ग्राफी’ को अर्थ चित्र भन्ने बुझिन्छ । यसरी प्रकाशद्वारा बनाइने चित्रलाई फोटोग्राफी भनिन्छ । सन् १८३९ मा फ्रेन्च वैज्ञानिक लुइस ड्यागुुरे र इसिडोर नाइप्सीले गरेको फोटोग्राफीको उत्पादनलाई फ्रान्स सरकारले फोटोग्राफी रुपमा मान्यता दिएको थियो ।

एउटा तस्बिरले हजार शब्द बोल्न सक्दछ । कतिपय अवस्थामा शब्दले भन्न नसकेका भावहरुलाई समेत तस्बिरले सजिलै प्रस्तुत गरिदिन्छ । कंक्रीट शब्दले भन्दा जीवन्त तस्बिरले मानव मस्तिष्कमाथि बढी प्रभाव पार्छ भनि विज्ञानले पनि पुष्टि गरिसकेको छ । 

फोटोग्राफीको इतिहास
फोटोग्राफी भन्नाले कुनै वस्तुको आकृति क्यामेराको सहायताले फिल्म वा त्यस्तै मिल्दो वस्तुमा उतार्नु बुझिन्छ । पहिला–पहिला मानिसहरु कुनै व्यक्तिको तस्बिर उतार्नुपर्यो भने हातैले उसको आकृति कागज वा कपडामा उतार्थे । यसमा जुन व्यक्तिको चित्र तयार पार्नुपर्ने हो त्यो व्यक्ति कलाकारको अगाडि घन्टौंसम्म पनि एउटै मुद्रामा बसिरहनुपथ्र्यो । उक्त कार्य कठिनमात्र नभएर झर्कोलाग्दो पनि हुन्थ्यो । यसरी बनाइएको आकृतिमा लियोनार्दो द भिन्सीले बनाएको मोनालिसाको तस्बिर विश्वप्रख्यात छ । तर, जब समय बित्दै गयो, मानिसहरुले प्रकृतिमा घटेका सूक्ष्म घटनालाई पनि गहन अध्ययन गर्दै त्यसको विश्लेषण गर्न थाले । 

विश्वको पहिलो फोटो । 

एघारौं शताब्दीताका मानिसले यदि कुनै अँध्यारो कोठामा एउटा सानो छिद्रबाटमात्र प्रकाशलाई भित्र छिर्न दिइयो भने त्यो प्रकाश परेको अर्को भित्तामा बाहिरको हल्का दृश्य देखिन्छ भन्ने कुरा थाहा पाए । त्यस्तो कोठाजस्तो उपकरणलाई क्यामेरा ‘अब्सक्युरा’ भनिन्थ्यो । सन् १७२७ मा प्रख्यात वैज्ञानिक जोहान हेलरिक स्कुल्जले एउटा नौलो तथ्य पत्ता लगाए । परीक्षणमा उनले चक, चाँदी र नाइट्रिक एसिड मिसाएर राखेको सिसीको मिश्रण प्रकाशको सम्पर्कमा आउँदा कालो भएको पाए । त्यस्तै, सन् १८२६ मा अर्का वैज्ञानिक जोसेफ नाइसफोर निप्सेले एउटा कागजलाई प्रकाश संवेदनशील रसायनमा डुबाएर क्यामेरा अब्सक्युरा अर्थात् अँध्यारो बक्सभित्र राखेर उक्त उपकरणलाई झ्यालमा राखे । त्यसको परिणामस्वरुप उनले उक्त कागजमा झ्यालबाहिरको दृश्यको हल्का आकृति उत्रिएको पाए । त्यो आकृति सम्भवत विश्वकै पहिलो सुरक्षित फोटोग्राफिक आकृति थियो । त्यसपछि सन् १८८८ मा इस्टम्यानले पहिलो आधुनिक, हल्का र सजिलै बोकेर हिँड्न मिल्ने ‘कोडाक’ क्यामेरा बनाए । २०औं शताब्दीमा आएर क्यामेराको ठूलो विकास र प्राविधिक उन्नति भयो । 

२०औं शताब्दीमा रंगीन फोटोको निर्माणको लागि फोटोग्राफिक फिल्ममा रसायनहरुको विभिन्न तह राखिएका थिए । जुन छुट्टाछुट्टै रुपमा रातो हरियो र नीलो रङप्रति संवेदनशील हुन्छन् । त्यसले गर्दा सबै रङका तस्बिरहरु बन्न सक्छन् । तर, हिजोआज जतिपनि फोटोसम्बन्धी प्रविधिहरु छन्, ती सबैको सैद्धान्तिक आधार एउटै छ, त्यो हो निप्सेले बनाएको पहिलो फोटोग्राफिक आकृति ।

नेपालमा फोटोग्राफी
भनिएकै हो र देखेको पनि हो, तस्बिर हजारभन्दा बढी शब्द बोल्छन् । नेपालमा फोटोग्राफीको इतिहास हेर्दा झण्डै डेढ शताब्दीअघि डम्बरशमशेरले भित्र्याएको क्यामेरा र दरबारभित्र खिचिने मुहार रेखाचित्र (स्केच) लाई सम्झनुपर्ने हुन्छ । बालकृष्ण सम त्यसै समयका अब्बल फोटोग्राफरमा गनिन्थे । नेपाली छापामा साप्ताहिक गोरखापत्रमा १९८४ वैशाख १३ गते वीरगञ्जकी सूर्यकुमारीले चर्खामा धागो काति राखेको तस्बिर नै पहिलो हो । यद्यपी वि.संं १९८२ असार ३० को गोर्खापत्रको देश समाचार (सदर) मा ‘श्री ३ महाराजको जन्मोत्सव’ शीर्षकमा समाचारसहित चन्द्रशमशेरको फोटो प्रकाशित भएको थियो । १९८३ श्रावण १८ गते सोमबारका दिन पनि चन्द्रशमशेरको जन्मोत्सवको समाचारमा उनको फोटोको प्रयोग गरिएको थियो । 

प्रविधिको विकासले अहिले सबैलाई फोटोग्राफर बनाएको छ । यद्यपि, नेपालमा फोटोग्राफीको शुरुआत भने शौखबाटै भएको हो । नेपालमा वि.सं १९२० साल (सन् १८६३) बाट फोटोग्राफीको शुरुआत भएको इतिहास छ । तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुरको फोटो नै नेपालीको पहिलो फोटो मानिन्छ । वि.सं १९२० साल चैत्र महिनाताका (सन् १८६३ को मार्च) नेपाल आएका बेलायती नागरिक Clarence Comyn Taylor ले ६ महिना काठमाडौंमा बसेर राणा परिवारको फोटो खिचेका थिए ।

Clarence Comyn Taylor

त्यस्तै, नेपालमा पहिलोपटक क्यामेरा भित्र्याउने व्यक्ति दीर्घमान चित्रकार हुन् । उनले वि.सं १९६५ (सन् १९०८) मा राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरसँग बेलायत भ्रमण गएर फर्किंदा साथमा क्यामेरा ल्याएका थिए । बालकृष्ण समले नेपालमा पहिलोपटक फोटो स्टुडियो स्थापना गरेको बताइन्छ । उनको स्टुडियोमा पनि केवल दरबारियाहरूले मात्र फोटो खिचाउन पाउँथे । 

राजा सुरेन्द्र सहयोगीहरूका साथ । फोटोः Clarence Comyn Taylor

राणा परिवारमै सीमित फोटोग्राफी वि.सं. १९६६ (सन् १९०९) पछि मात्र सर्वसाधारणको पहुँचमा पुगेको हो । अहिले नेपालका सबैजसो स्थानमा फोटो स्टुडियो खुलेका छन् । साथै, मोबाइल, ट्याबमा समेत डिजिटल क्यामेरा समेतको सुविधा भएका कारणले पनि मानिसको फोटो खिच्ने–खिचाउने चाहना पूरा हुन पाएको छ ।
अहिले विश्वबजारमा देखा परेका सामान्य देखि महँगा सबै खाले क्यामेरा नेपालमा सहजै उपलब्ध हुन्छन् । यदि, उपलब्ध छैनन् भने पनि ‘अर्डर’ गरेको केही समयमै सम्बद्ध कम्पनीले उपलब्ध गराइदिन्छन् । त्यसैले, कसैले फोटोग्राफीको चाहना गर्छ भने त्यो केवल चाहनामै सीमित राख्नुपर्ने बाध्यता छैन् । 

मुख्य फोटोः वि.संं १९२०को दशकमा Clarence Comyn Taylorले खिचेको तस्बिरमा नेपाली सैनिकहरू । 

#photographyDay 

सन्दर्भ सामाग्री
विभिन्न अनलाइनहरू
https://thedailyjournalist.com/
https://wellcomecollection.org/